Το χωριό

Εκδόσεις

Εκδόσεις για τον Άγιο Αμβρόσιο από Αγιαμβροσίτες έχουμε σε πεζό λόγο και σε ποίηση. Ποιητικές εκδόσεις  κυκλοφόρησαν οι συγχωριανοί μας Φώτης Βασίλη, Βασίλης Χαπέσιης, Ανδρέας Σωτηρίου και τελευταία ο Γεώργιος Χατζηκυριάκος δυο εκδόσεις. Ο Χατζηκυριάκος έγραψε και άλλα επιστημονικά συγγράμματα και βιβλία για τα φυτά της Κύπρου στα οποία γίνεται ευρεία αναφορά στον Άγιο Αμβρόσιο.

Βιβλία σε πεζό λόγο έγραψαν ο Φραγκλίνος Σάββα με αναφορά κυρίως σε γεγονότα που έλαβαν χώρα στον Άγιο Αμβρόσιο την περίοδο του μεσοπολέμου. Ο Σάββας Τσιαππούτας κυκλοφόρησε μια επίσης ολιγοσέλιδη έκδοση γύρο στο 1968 με αναφορές σε διάφορες πτυχές της ζωής στον Άγιο Αμβρόσιο και μερική καταγραφή των οικογενειών του χωριού. Ο δάσκαλος Κύρος Χατζηκύρου κυκλοφόρησε το δικό του βιβλίο. Τελευταία στη σειρά έρχεται η δική μου έκδοση που κυκλοφόρησε στα μέσα του 2015.  

Πανίδα-άγρια ζώα και πουλιά, οικόσιτα ζώα και κοπάδια

Η πλούσια σε ποικιλόμορφη βλάστηση γη του Αγίου Αμβροσίου έδιδε τροφή και καταφύγιο σε κάθε είδος ζωντανό που υπάρχει στην  Κύπρο. Όποιος αξιώθηκε να ζήσει και να περπατήσει στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου μέρα και νύκτα θα συνάντησε τους άφθονους λαγούς που προκαλούσαν τους κυνηγούς να τους αναζητήσουν κατά την περίοδο του κυνηγίου. Οι αλεπούδες έβγαιναν τη νύκτα για αναζήτηση της τροφής τους. Πολλές φορές κατέληγαν στα κοτέτσια των σπιτιών. Το κάθε σπίτι τότε εξέτρεφε κότες για να παίρνει το κρέας και τα αυγά. Οι κόκορες μετρούσαν την ώρα και με το κράξιμο τους ξυπνούσαν τον κόσμο πρωί-πρωί για τη δουλειά.

Τα ενδημικά και  αποδημητικά πουλιά γέμιζαν τον αέρα με τα κελαηδήματα τους. Το κοντινό δάσος, η άφθονη τροφή και οι πολλές βρύσες με το καθαρό νερό αποτελούσαν πραγματικό παράδεισο για τα λογής-λογής πουλιά. Τα περδίκια οπωσδήποτε ήσαν αυτά που τραβούσαν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους κυνηγούς.

Όπως λέχθηκε ήδη κάθε σπίτι είχε κότες στην αυλή του και μιλούμε για μεγάλες αυλές. Πρόσθετα σε πολλά σπίτια βρίσκουμε αυτή την εποχή μια-δυο κατσίκες για το γάλα και τα χαλλούμια. Όσοι κάτοικοι ασχολούνταν με τα περιβόλια και τη γεωργία είχαν στο σπίτι τους απαραίτητα το δικό τους γαϊδούρι και ίσως τα βόδια τους για το όργωμα των χωραφιών. Με την εισαγωγή των μηχανημάτων τα ζώα αυτά λιγόστευαν. Στα 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα γης του Αγίου Αμβροσίου υπήρχαν πάρα πολλά κοπάδια με πρόβατα και άγριες πολύχρωμες αίγες. Όπου και να ταξίδευε κάποιος στα χωράφια του Αγίου Αμβροσίου έπρεπε να συναντήσει αυτά τα ζώα γιατί όλα ήσαν ελεύθερης βόσκησης. Είναι αυτός ο λόγος που τα ζωικά προϊόντα του Αγίου Αμβροσίου με την τόση πλούσια βλάστηση είχαν εξαιρετική και μοναδική γεύση. Εμείς που τα γευτήκαμε να αναζητούμε ακόμη και όμοια δεν βρίσκουμε. 

Χρυσόμηλα-περιοχές, ποικιλίες, εμπορία, συσκευαστήριο, διαλογέας, οικονομία, γλυκό

Τα εύγεστα και πρώιμα χρυσόμηλα είναι συνώνυμα με τον Άγιο Αμβρόσιο. Η φήμη τους και τα δώρα (κανίσσια) από τους Αγιαμβροσίτες έφθαναν σε κάθε γωνιά της Κύπρου. Η διάρκεια της συγκομιδής έφθανε σχεδόν τους δύο μήνες και κάλυπτε την περίοδο από το δεύτερο δεκαήμερο του Μαΐου μέχρι το τέλος Ιουνίου.

Το μεγάλο πανηγύρι κάλυπτε το δεκαπενθήμερο από τις 20 Μαΐου μέχρι τις 5 Ιουνίου. Τις μέρες αυτές όλος ο πληθυσμός του χωριού ήταν από πολύ νωρίς το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα στα περιβόλια του χωριού. Η παράδοση στο συσκευαστήριο της Συνεργατικής Εταιρείας Χρυσομηλοπαραγωγών (ΣΕΧ) από τους παραγωγούς–μέλη, η συσκευασία και η φόρτωση συνεχιζόταν μέχρι και τις πρωινές ώρες. Από εκεί έφθαναν πριν ακόμη ξημερώσει στις αγορές χονδρικής πώλησης όλων των πόλεων. Παράλληλα μικρά ιδιωτικά αυτοκίνητα με περιοδεύοντες πωλητές, περνούσαν από πολλά προάστια και χωριά τις επαρχίας Λευκωσίας και Αμμοχώστου κυρίως και διαλαλούσαν τα μυρωδάτα τους χρυσόμηλα

  Τα φρούτα ανάλογα με το μέγεθος τους χωρίζονταν σε διάφορες κατηγορίες. Στα κιβώτια με τα πολύ μεγάλα χρυσόμηλα σημειωνόταν η ένδειξη EXTRA. Αυτά έπαιρναν, όπως είναι φανερό, τις ψηλότερες τιμές στην αγορά. Ακολουθούσαν τα ΑΑ και αυτά από πολύ καλές ποικιλίες και εξαιρετικής ποιότητας. Η ομάδα Α συγκέντρωνε τις μεγαλύτερες ποσότητες και κάλυπτε όλη την περίοδο και όλες ανεξαίρετα τις ποικιλίες. Αυτά ήσαν προσιτά στο μεγαλύτερο μέρος των καταναλωτών. Ο τελευταίος διαχωρισμός Β περιλάμβανε τα μικρού μεγέθους.

Για να υπάρχει αμερόληπτη αντικειμενική  ισότητα στον διαχωρισμό των χρυσομήλων τόσο για το συμφέρον των παραγωγών όσο και των καταναλωτών και για εξοικονόμηση εργατικών χεριών για τους παραγωγούς η ΣΕΧ  Αγίου Αμβροσίου με πρωτοβουλία του γραμματέα  Ανδρέα Τρυπηνιώτη παραγγέλθηκε και κατασκευάστηκε μηχανή διαχωρισμού των χρυσομήλων. Η μηχανή αυτή εγκαταστάθηκε στο συσκευαστήριο της ΣΕΧ το 1972 και λειτούργησε με άριστα αποτελέσματα απαλλάσσοντας τους παραγωγούς από τον κουραστικό διαχωρισμό και εξοικονομώντας τους πολύτιμο χρόνο για το μάζεμα.

Τα χρυσόμηλα του Αγίου Αμβροσίου δεν είναι μια και μόνη ποικιλία όπως για παράδειγμα τα καϊσιά. Αντίθετα έχουμε γύρω στις τριάντα και πλέον ποικιλίες κάθε μια με το ιδιαίτερο γνώρισμα της. Το όνομα κάθε ποικιλίας σχετίζεται με το χρώμα, την πρωιμότητα, το σχήμα του καρπού, την περιοχή που καλλιεργείται, τον πρώτο γνωστό παραγωγό και άλλα. Μερικές ποικιλίες, για να τα θυμηθούμε, είναι τα προμούδκια, τα κοτσιηνούδκια, τα τουσουνούδκια,, τα τσαππούδκια, τα αθασωτά, τα καμενίτικα, τα καρακαλλούδκια, τα διπλά κ.α. Αυτά ωρίμαζαν τελευταία στη σειρά. Με τα διπλά φτιάχναμε και το ωραιότατο γλυκό. Το γλυκό του χρυσομήλου προσφερόταν σε όλους τους ξένους και από τις νύμφες στους καλεσμένους τους στο γάμο για να πάρουν με την σειρά τους από αυτούς τα καθιερωμένο ξημέρωμα.. Ειδικά για την ποικιλία αυτή λειτούργησε στο χωριό για πολλά χρόνια εργοστάσιο όπου τα χρυσόμηλα αυτά γίνονταν παστά (ξηρά) και προωθούνταν στην αγορά με την νέα μορφή.

.  Σήμερα μέσα στην  προσφυγιά δύσκολα βρίσκει κανείς σπίτι Αγιαμβροσίτη με δύο μέτρα γης και να μη έχει μια χρυσομηλιά μπροστά στην πόρτα για να θυμίζει κάθε Μάρτη με τους κάτασπρους ανθούς στην κοιλάδα του Πλατάνου και κάθε Μάιο με τα μυρωδάτα χρυσόμηλα την Καννούρα και τα κάτω περβόλια που πάντα μας περιμένουν.  

Καλλιέργειες, χαρούπια, ελιές. Σιτηρά

Η ιδιωτική γη  του Αγίου Αμβροσίου έκτασης γύρω στα 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα ήταν γεμάτη από χαρουπιές και ελιές. Στατιστικά αναφέρεται ότι ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν το δεύτερο χωριό της Κύπρου στο λάδι και ανάμεσα στα πρώτα πέντε στα χαρούπια. Επειδή η γη του Αγίου Αμβροσίου εκτεινόταν μέχρι και 18 χλμ μακριά από το χωριό οι Αγιαμβροσίτες ίδρυσαν ενδιάμεσα τους αγροτικούς οικισμούς στον Πλατυμάτη, το Αλακάτι, την Βουρούκλα, τον Ταούτη και τον Βούρκαρη για να είναι πιο κοντά στα χωράφια τους.

Τα χαρούπια, ο μαύρος χρυσός της Κύπρου όπως χαρακτηρίστηκαν, ωρίμαζαν το καλοκαίρι και η συγκομιδή τους άρχιζε, κατόπιν έκδοσης σχετικής άδειας από τον έπαρχο γύρω στις 20 Αυγούστου. Πάντοτε η άδεια άρχιζε ημέρα Δευτέρα. Η συγκομιδή των χαρουπιών ήταν ένα πραγματικό πανηγύρι με όλο τον κόσμο να ξεχύνεται στα χωράφια. Διαρκούσε περίπου δυο βδομάδες για τους μέσους παραγωγούς ενώ για τους μεγαλύτερους κτηματίες η διαδικασία διαρκούσε περισσότερο. Τα χαρούπια μαζεύονταν από τους εμπόρους στις αποθήκες, τα Μαχαζένια όπως λέγονταν και  σε άλλους χώρους σε διάφορα σημεία της γης του χωριού, όπως οι Καπνίσιες, ο Βούρκαρης και εντός του χωριού. Στη συνέχεια αυτά μεταφέρονταν με μεγάλα φορτηγά στο λιμάνι του Ζυγιού για εξαγωγή. Από τα χαρούπια οι Αγιαμβροσίτες έφτιαχναν πολύ ωραίο και θεραπευτικό χαρουπόμελο. Μέσα στο ζεστό χαρουπόμελο έβραζαν μικρά κουλουράκια από ζυμάρι τα τερτζελλούδκια,ιδιαίτερα την περίοδο προ των Χριστουγέννων και του Πάσχα οπότε ο κόσμος νήστευε.  

Οι ελιές ευδοκιμούσαν σε όλη τη γη του Αγίου Αμβροσίου από το Βασίλειο και το Αλακάτι πολύ κοντά την θάλασσα μέχρι σε κτήματα ψηλά στο βουνό όπως η περιοχή της Παναγίας της Υπάτης και τα Γυριλιά. Το ελαιομάζωμα άρχιζε τις πρώτες μέρες του Οκτώβρη και διαρκούσε, ανάλογα με την παραγωγή, μέχρι το τέλος του Δεκέμβρη. Στις καλοχρονιές η συγκομιδή επεκτεινόταν μέχρι και τον Μάρτιο. Ο Άγιος Αμβρόσιος διέθετε σύγχρονο για την εποχή του συνεργατικό ελαιοτριβείο με τον πρώτο αυτόματο διαχωριστήρα παγκύπρια. Παράλληλα λειτουργούσαν κατά καιρούς και ιδιωτικά ελαιοτριβεία. Πριν το 1974 και τα δυο ελαιοτριβεία εργάζονταν αδιάκοπα ολόκληρο το 24ωρο για δυο και πλέον μήνες. Το εμπόριο του λαδιού γινόταν  μέσω του συνεργατισμού ή κατ΄ιδίαν από τους παραγωγούς συμβάλλοντας στην οικονομία των κατοίκων.

Τα σιτηρά αποτελούσαν μια άλλη σημαντική παραγωγή για τους Αγιαμβροσίτες. Τα χωράφια σπέρνονταν εναλλάξ κάθε χρόνο. Ένα χρόνο σπορά και τον επόμενο αγρανάπαυση ή αμειψισπορά για να έχουν καλύτερο αποτέλεσμα. Η καλλιέργεια των χωραφιών γινόταν με μηχανικά μέσα για τα πεδινά εδάφη και με τα ζώα για τα επικλινή και απρόσιτα . Το θέρισμα μέχρι τελευταία γινόταν με το χέρι και το αλώνισμα με τις αλωνιστικές μηχανές. Καλλιεργούνταν συνήθως σιτάρι και κριθάρι. Είναι τέτοιο το κλίμα και η σύσταση του εδάφους στην περιοχή του Αγίου Αμβροσίου που ακόμη και με χαμηλή βροχόπτωση είχαμε ικανοποιητική παραγωγή. 

Χλωρίδα-δάσος, θάμνοι, αυτοφυή φυτά

Ο Άγιος Αμβρόσιος είναι κυριολεκτικά πνιγμένος μέσα στο δάσος. Τα  σπίτια στη νότια πλευρά του χωριού, το Δημοτικό Σχολείο και τα Γυμνάσιο είναι πραγματικά μέσα στο δάσος. Το δάσος αυτό καλύπτει ολόκληρη τη βόρεια πλευρά της οροσειράς του Πενταδάκτυλου. Είναι εφάμιλλο των δασών που συναντά κανείς στην οροσειρά του Τροόδους με το πλεονέκτημα στην περίπτωση της περιοχής του Αγίου Αμβροσίου το δάσος να αποτελείται από τρία διαφορετικά επίπεδα. Συναντούμε εδώ πανύψηλα πεύκα και κυπαρίσσια. Το ύψος αυτών των δένδρων ιδίως μέσα στις κοιλάδες ξεπερνά τα 15 μέτρα. Στο μέσο επίπεδο έχουμε τους  πλατύφυλλους μυρωδάτους θάμνους όπως σχοινιές , μερσινιές και τις πανέμορφες αντρουκλιές. Την πιο χαμηλή βλάστηση αποτελούν οι ξισταρκές, λουβιδιές, μαζουλιές, θρουμπιά, βάτοι και οπωσδήποτε τα εκατοντάδες είδη αγριολούλουδα  και αγριόχορτα. Μέσα στο δάσος συναντούμε επίσης άγριες ελιές και χαρουπιές, συκιές έτσι για να εξασφαλίζεται με θεία πρόνοια η αειφόρος ανάπτυξη.

 Αξίζει να σημειωθεί στην παρούσα παρουσίαση ότι μέσα στο δάσος της περιοχής Αγίου Αμβροσίου, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες του πολυμαθέστατου συγχωριανού μας Γεώργιου Χατζηκυριάκου, υπάρχουν αυτοφυή μοναδικά φυτά. Ο Γιώργος κατέγραψε και δημοσίευσε μερικά από αυτά που επεσήμανε στην περιοχή της Βυζαντινής εκκλησίας του Αντιφωνητή και του Κρεμμού της Κερύνειας. Οι Αγιαμβροσίτες αγάπησαν και προστάτευσαν το  δάσος της περιοχής τους γιατί είχαν πλήρη γνώση ότι αυτό  ήταν διαρκής πηγή ζωής  για τους ανθρώπους και ζωντανά και πουλιά της περιοχής. Οι πολλές δροσερές πηγές του, η δροσιά των δένδρων, η προμήθεια ξυλείας, τα κυνήγια, τα μανιτάρια, οι απογευματινοί περίπατοι και τόσα άλλα ήσαν μερικά από τα καθημερινά αγαθά από δάσος. Δεν είναι καθόλου υπερβολή να λεχθεί ότι μέχρι το 1974 γνωρίζαμε αυτά  όλα τα δένδρα και αυτά, όπως λέει και το τραγούδι, εξέραν το όνομα μας.  

Αγιαμβροσίτες που ταυτίστηκαν με το επάγγελμα τους

Ο Άγιος Αμβρόσιος ήταν το κεφαλοχώρι της ανατολικής επαρχίας της Κερύνειας. Κατά καιρούς αριθμούσε γύρω στους 2,000 κατοίκους τις καθημερινές, ενώ τα Σαββατοκύριακα και τις μεγάλες γιορτές του χρόνου ξεπερνούσαν κατά πολύ τον πιο πάνω αριθμό. Παράλληλα η κοινότητα είχε πάρα πολλούς αποδήμους κυρίως στο Ηνωμένο Βασίλειο, Αυστραλία και Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.

Οι κάτοικοι αρχικά ασχολούνταν κυρίως με την γεωργία, την κτηνοτροφία και τα περιβόλια με ως επί το πλείστο την καλλιέργεια της χρυσομηλιάς. Σταδιακά αναπτύχθηκαν στην κοινότητα πάρα πολλά επαγγέλματα με καταξιωμένους τεχνίτες αφοσιωμένους κυριολεκτικά σ’ αυτό που έκαναν. Πολλοί μάλιστα από αυτούς ταυτίστηκαν τόσο πολύ με το επάγγελμα τους ή την τέχνη τους,ώστε κάθε αναφορά στο όνομα τους έπρεπε να ακολουθείται με αυτή τους την επαγγελματική ιδιότητα. Αναφέρονται στη συνέχεια μια σειρά από αυτά τα ονόματα που άφησαν το δικό τους στίγμα στο επάγγελμα τους και επιβεβαιώνουν τα πιο πάνω.

Ανδρέας ο Δήμαρχος Σάββας Ψαράς   Σερκής ο Ράφτης

Σάββας Στρατουράς  Παναής ο Σιωφέρης   Χατζηαττιμής ο Βιολάρης

Κωνσταντής Κυρατζής Μιχάλης Δασοφύλακας  Φιλής Σιαμισιάρης

Γιωρκής Τουρκόπουλος Παυλής Κτίστης   Καίσσαρης Γιατρός

Παυλής Κουνουπιέρης Χατζηγιώρκης ο Έμπορας   Κύρος Χατζηκύρου Δάσκαλος

Σερκής Μυλωνάς  Ανδρέας Κεντράρης   Λοΐζος Ράφτης

Μιχάλης Καμηλάρης Βροσής ο Παρπέρης  Τάκης Φωτογράφος

Δημήτρης Γεμενιτζής Παναής Πογιατζής   Ανδρέας Μάντης

Ττοουλής Πελεκάνος Χρίστος Κυνηγός   Γιώρκος Χορευτής

Νικόλας Ζαχαροπλάστης Παναής Σαματάς   Δημήτρης Κτενάρης

Μιχάλης Σακκάς  Αντωνής Τσαεράς   Μιχάλης Σκάρπτζης

Παντελής Τσαγγάρης Δημήτρης Χρυσοχός  Σάββας Ψάλτης

Πέραν αυτών υπήρχαν κατασκευές και δημιουργίες που έφεραν με καμάρι το όνομα τουδημιουργού, όπως κτίσμα του Ματθαίου, τσαέρα (καρέκλα) του Φαρταφούρτα (Φαρταφουρτίσιμη πολύ στερεή), βράκες του Ξιούρη, καλάθια του Μασούρα, κοφίνια του Χατζηκωστή, οφτό (κλέφτικο ψητό) του Λέφου, μέλι του Καμηλάρη, κατασκευή του Μήτρου του κωμοδρόμου κ.λπ.

Γιορτές- Αγίου Αμβροσίου, Χριστούγεννα, Λαμπρή-Δευτέρα της Λαμπρής λιτανεία.

Οι Αγιαμβροσίτες γιόρταζαν όλες τις θρησκευτικές γιορτές με το απαιτούμενο σεβασμό. Στις μεγάλες γιορτές οι κάτοικοι και προπάντων οι εορτάζοντες πήγαιναν στην εκκλησία με τα κόλλυβα και τους πέντε άρτους που ετοίμαζαν στο σπίτι τους. Μετά την εκκλησία επέστρεφαν σπίτι τους και ετοίμαζαν το φαγητό για τους δικούς τους. Η γιορτή του Αγίου Αμβροσίου στις 7 Δεκεμβρίου ήταν παγκοινοτική γιορτή και σχολική αργία. Όλος ο κόσμος πήγαινε στην εκκλησία τόσο το προηγούμενο βράδυ κατά τον εσπερινό όσο και την ημέρα της γιορτής. Μετά την εκκλησία ό κόσμος παρέμεινε στο χωριό τηρώντας την αργία. Μόνο όσοι είχαν να φροντίσουν τα ζώα τους πήγαιναν στα χωράφια.

Τα Χριστούγεννα και  προπάντων η Λαμπρή απαιτούσαν ιδιαίτερη προετοιμασία. Από νωρίς οι οικοκυρές καθάριζαν από γωνιάς τα σπίτια και τα ασπρόγιαζαν. Τα Χριστούγεννα φτιάχνονταν οι κουραπιέδες και τα άλλα ζαχαρωτά από τις γυναίκες του σπιτιού ενώ οι άνδρες κουβαλούσαν στο σπίτι ξύλα και αρωματικά φυτά για το φούρνισμα και το κάπνισμα του χοίρου που μεγάλωνε το κάθε σπίτι. Μετά την εκκλησία η ζεστή κοτόσουπα για την οικογένεια και ακολούθως ο καθένας στη δουλειά του για την διαδικασία του χοίρου. Ήσαν πράγματι μοναδικές οι μυρωδιές και οι γεύσεις των χοιρινών παστών και των λουκάνικων του Αγίου Αμβροσίου. Τόσο τα Χριστούγεννα όσο και η Πρωτοχρονιά περνούσε με οικογενειακές συγκεντρώσεις και φαγοπότια. Οι ταβέρνες επίσης του χωριού είχαν την τιμητική τους τέτοιες μέρες.

Οι σήκωσες του πενηνταημέρου και η Δευτέρα της Καθαρής εύρισκαν τον Άγιο Αμβρόσιο σε ένα διήμερο ξεφαντώματος. Τη χρονική αυτή περίοδο υπήρχε μια μικρή ύφεση στις γεωργικές ασχολίες και διδόταν η ευκαιρία στον κόσμο να χαλαρώσει κομμάτι. Οικογενειακές συνάξεις και φαγοπότι με τραγούδι σε συγγενικά σπίτια ή τη Δευτέρα της Καθαρής στα χωράφια αν βέβαια το επέτρεπε ο καιρός.

Η Λαμπρή  διαρκούσε τρεις μέρες. Ξημερώματα Κυριακής όλοι στην εκκλησία για τον Καλό Λόγο. Ακολουθούσε η ζεστή σούπα  συνοδευόμενη με τις φλαούνες αυτή τη φορά.  Το μεσημέρι  ετοιμαζόταν το κύριο γεύμα με τον οβελία ή το ψητά στο φούρνο. Μετά το φαγητό όλοι ξανά στην εκκλησία για τη λειτουργία και στη συνέχεια στην αυλή της εκκλησίας για το μοναδικό παιχνίδι της τριζογύρας. Παλαιότερα διεξάγονταν και άλλα παιγνίδια στην αυλή της εκκλησίας όπως άλμα τριπλούν (τριάππηδκια) και άρση βαρών (διτζίμι).

Η Δευτέρα της Λαμπρής άρχιζε με εκκλησιασμό το πρωί. Στις δυο περίπου μετά το μεσημέρι είχαμε τη μεγάλη Λιτανεία στο εκκλησάκι του Αγίου Αμβροσίου στη βόρεια άκρη του χωριού. Στην πορεία αυτή με μπροστάρηδες τους ιερείς και τους ψάλτες  με τα εξαπτέρυγα και την εικόνα του Αγίου Αμβροσίου συμμετείχαν όλοι οι χωριανοί και οι απόδημοι του Αγίου Αμβροσίου. Ήταν πράγματι το αποκορύφωμα των Λαμπριάτικων εκδηλώσεων με την εκκλησία και τα καφενεία να είναι γεμάτα κόσμο και τις κροτίδες να ακούονται παντού. Η τριζογύρα τραβούσε τον κόσμο με τους νέους άλλοι  να κάθονται σ΄άυτή και άλλοι να σπρώχνουν και τις κοπέλες να παρακολουθούν από κοντά. Στα παλιά σπίτια με μεγάλες καμάρες λειτουργούσαν οι σούσες με τη διαφορά ότι ανέβαιναν οι κοπέλες σ΄αυτές  και παρακολουθούσαν οι νέοι.   

Εκκλησίες, παλαιά μοναστήρια, ξωκλήσια

Πολλά τα εκκλησιαστικά μνημεία της περιοχής μας. Στο κέντρο της κοινότητας βρίσκεται η μεγαλοπρεπής εκκλησία χαρισμένη στον Άγιο Αμβρόσιο. Κτίστηκε κατά το  δεύτερο ήμισυ του 19^ου αιώνα πάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού. Η εκκλησία ήταν πετρόκτιστη με ασβεστοπηλό  από καμίνια της περιοχής. Στο καμπαναριό εγκαταστάθηκε μια από τις τρεις πιο γλυκόηχες καμπάνες στην Κύπρο. Ο ήχος της ακουόταν πέραν των δέκα χιλιομέτρων μακριά. Η δεύτερη παρόμοια καμπάνα βρίσκεται στο Μοναστήρι του Κύκκου και η τρίτη σε μεγάλη κοινότητα της επαρχίας Λάρνακας.  Το  καμπαναριό αυτό συμπληρώθηκε κατά τη δεκαετία του 1960 από τον πρωτομάστορα Σάββα Μίλλερ και εγκαταστάθηκε σ΄αυτό νέα καμπάνα μικρότερη από την πρώτη. Η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί κατά παράβαση όλων των ηθικών κανόνων και του διεθνούς δικαίου.

 Το ξυλόγλυπτο εικονοστάσι  της εκκλησίας  είναι μοναδικό στο είδος του. Οι ξύλινοι δοκοί του είναι κενοί εσωτερικά ενώ τα σκαλίσματα στις όψεις με τα σταφύλια , τις αμπέλους και τα πουλιά αποτελούν χάρμα οφθαλμών. Μετά την εισβολή όλος  ο εσωτερικός διάκοσμος της εκκλησίας συλήθηκε, οι Άγιες εικόνες μάλλον οδηγήθηκαν στα μεγάλα παζάρια και η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί. Το εικονοστάσι απογυμνωμένο από τις εικόνες παρέμεινε στην εκκλησία και καλύφθηκε με ένα άσπρο ξύλινο διαχωριστικό. Επίσης έκλεισε με πέτρινο κτίσιμο και η νότια είσοδος της εκκλησίας. Τώρα στην προσφυγιά ο κάθε Αγιαμβροσίτης έχει στο σπίτι του μια φωτογραφία της εκκλησίας και μια εικόνα του Αγίου Αμβροσίου. Παρακαλεί τον Άγιο να μεσολαβήσει για συντόμευση του χρόνου της δοκιμασίας  και επιστροφή στον τόπο μας. Στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας στηνόταν  κάθε Λαμπρή η τριζογύρα που ήταν το παραδοσιακό Λαμπριάτικο παιχνίδι των Αγιαμβροσιτών. Επίσης εδώ λάμβανε χώρα η πρώτη παγκύπρια γεωργική έκθεση και ο χορός της χρυσομηλιάς.

Ο Άγιος Αμβρόσιος γιόρταζε στις 7 του Δεκέμβρη κάθε χρόνο με την κοινότητα σύσσωμη να συμμετέχει στη γιορτή του πολιούχου Αγίου. Επειδή η γιορτή του Αγίου Αμβροσίου συνέπιπτε με το χειμώνα , κατά την πρώτη του Σεπτέμβρη είχαμε το μικρό πανηγύρι του Αγίου Αμβροσίου όπου διεξαγόταν μικρή εμποροπανήγυρη.

Στην κάτω άκρη του χωριού απέναντι από το σπίτι του Ανδρέα Τάκκα δίπλα ακριβώς από τη φουντάνα της υδατοπρομήθειας βρισκόταν έως το 1974 το μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Αμβροσίου. Ενάμιση τετραγωνικό μέτρο η όλη κατασκευή με λιγότερο από δυο μέτρα ύψος. Εδώ υπήρχε εικόνα του Αγίου και καντήλι. Στο χώρο αυτό κατέληγε η μεγάλη λιτανεία που ξεκινούσε κάθε Δευτέρα της Λαμπρής το απόγευμα από τη μεγάλη εκκλησία με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων του Αγίου Αμβροσίου και των αποδήμων που κατέκλυζαν το χωριό για να γιορτάσουν το Πάσχα. Αυτή η λιτανεία και η δέηση προς τον Άγιο Αμβρόσιο ήταν το αποκορύφωμα της Λαμπρής στον Άγιο Αμβρόσιο. Δυστυχώς σήμερα το εκκλησάκι έχει εκθεμελιωθεί και καταστραφεί ολοσχερώς.

Η ευρύτερη περιοχή του χωριού ήταν διάσπαρτη από εξωκλήσια και παλιά μοναστήρια. Στα ανατολικά του χωριού βρίσκονται τρεις θαυμάσιες εκκλησίες που ήσαν παλιά βυζαντινά μοναστήρια. Αυτά είναι ο Αντιφωνητής χαρισμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ που γιόρταζε στις 6 Σεπτεμβρίου και 8 Νοεμβρίου, η Μελανδρύνα χαρισμένη στη κοίμηση της Θεοτόκου γιόρταζε στις 15 Αυγούστου και η Υπάτη χαρισμένη στη γέννηση της Παναγίας γιόρταζε στις 8 του Σεπτέμβρη.

Η εκκλησία του Αντιφωνητή με οκταγωνική αρχιτεκτονική μορφή και τις θαυμάσιες τοιχογραφίες που συλήθηκαν από τους Τούρκους κατακτητές και η Μελανδρύνα που σχεδόν κατάρρευσε μετά την τουρκική κατοχή βρίσκονται μέσα στα διοικητικά όρια της γειτονικής κοινότητας Καλογραίας, ωστόσο εδώ κατέφευγαν οι κάτοικοι των γύρω χωριών για να τελέσουν τη θεία λειτουργία και να αναπέμψουν τις προσευχές τους προς τον Θεό. Η κατάλευκη εκκλησία της Υπάτης με τα κεραμίδια στη στέγη βρίσκεται μέσα στα διοικητικά όρια του Αγίου Αμβροσίου νοτιοανατολικά του χωριού, σε ένα ωραιότατο πευκόφυτο λόφο με αιωνόβιες ελιές στην αυλή της. Η θέα από εκεί είναι θαυμάσια αφού διακρίνεται ολόκληρη η επαρχία Κερύνειας μέχρι και τον Κορμακίτη. Εδώ κατέφευγαν οι Αγιαμβροσίτες για να επικαλεσθούν τη χάρη της. Είναι πολλές οι περιπτώσεις που η Παναγία θαυματούργησε σε παρακλήσεις συγχωριανών που επικαλούνταν τη χάρη της.

Μεταξύ των τριών πιο πάνω εκκλησιών στο βόρειο άκρο του τράχωνα του Αγίου Γεωργίου βρίσκονταν τα ερείπια του παλαιού οικισμού του Αγίου Γεωργίου. Ο οικισμός αυτός καταστράφηκε από τους πειρατές και οι κάτοικοι του διέφυγαν προς τη Μεσαορία φθάνοντας μέχρι τον Άγιο Γεώργιο του Σπαθαρικού όπου κατά την παράδοση αλλά και γραπτές μαρτυρίες έκτισαν το ομώνυμο χωριό. Μετά από τις επιδρομές των πειρατών κάποιοι από αυτούς επέστρεψαν ξανά στην περιοχή και έκτισαν τον Άγιο Αμβρόσιο στη σημερινή του θέση. Στα ερείπια του Αγίου Γεωργίου των Λυμπούρων ή της Μελανδρύνας όπως ονομάζεται υπήρχε πολύ μικρό εκκλησάκι στο χώρο που ήταν κάποτε η εκκλησία και αυτή μικρή. Κάθε Τρίτη της Λαμπρής και ενόσω υπήρχε δεύτερος ιερέας στον Άγιο Αμβρόσιο πήγαιναν εκεί οι κάτοικοι με τα γαϊδούρια τους μέσα από το μονοπάτι του δάσους και τελούσαν τη θεία λειτουργία. Αυτή θύμιζε πολύ τα αναγνώσματα του Παπαδιαμάντη. Μετά την υπαίθρια  λειτουργία απολάμβαναν όλοι μαζί το πρόγευμα μέσα στην ανοιξιάτικη φύση.        

Στα δυτικά του Αγίου Αμβροσίου στο τέταρτο χιλιόμετρο προς την Κερύνεια, έναντι του πλαγιόδρομου προς το γειτονικό χωριό Χάρτζια και ακριβώς δίπλα από την παραλία με τη πεντακάθαρη θάλασσα βρίσκεται η μικρή εκκλησία του Αγίου Δημητριανού. Εδώ τελείτο παλιά λειτουργία κατά την 6^η Νοεμβρίου  οπότε γιόρταζε ο Άγιος Δημητριανός επίσκοπος Χύτρων. Κατά την παράδοση ο Άγιος Δημητριανός μετέτρεψε σε βράχο τον υπερμεγέθη σκαντζόχοιρο που έβγαινε στη στεριά και κατέτρωγε ανθρώπους και ζώα και ερήμωνε τη γη. Από τότε ο Κατσόσιοιρος, όπως ονομάζεται, η βραχονησίδα  Χοτή είναι εκεί στα 600 περίπου μέτρα από την ξηρά έναντι της μικρής εκκλησίας. Στον ίδιο χώρο διεξάγονταν οι εκδηλώσεις για τη γιορτή του κατακλυσμού με θαλάσσια  αγωνίσματα κολύμβησης και ολισθηρό ιστό. Στις εκδηλώσεις λάμβαναν μέρος κάτοικοι από τον Άγιο Αμβρόσιο και τη Χάρτζια.

Πιο δυτικά προς την Κερύνεια στον Τράχωνα του ΆηΓιωρκού πριν την κοιλάδα του αγροτικού οικισμού του Πλατυμάτη 500 περίπου μέτρα νότια του αυτοκινητόδρομου υπήρχε εκκλησία χαρισμένη στον Άγιο Γεώργιο. Ήταν γνωστός ως  Άγιος Γεώργιος του Πλατυμάτη. Μικρή σχετικά αλλά ωραία εκκλησία γιόρταζε κάθε Τρίτη της Λαμπρής. Εδώ ο ιερέας και οι χωριανοί πήγαιναν με τα ζώα τους στολισμένα με τις υφαντές κουβέρτες και τελούσαν τη θεία λειτουργία. Στη συνέχεια προγευμάτιζαν όλοι μαζί και όσοι είχαν χωράφια κοντά άρχιζαν το θέρος με τα δρεπάνια. Οι υπόλοιποι επέστρεφαν στο χωριό.

Στον αγροτικό οικισμό του Ταούτη δεκαπέντε χιλιόμετρα δυτικά του χωριού ευρίσκονταν τα ερείπια μικρής πετρόκτιστης εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης. Κάποτε η εκκλησία αυτή εξυπηρετούσε τις  θρησκευτικές ανάγκες των αγροτών που διέμεναν στον οικισμό. Ένα χιλιόμετρο πιο πέρα στον τράχωνα του Γυρούκη δεξιά του δρόμου προς τον οικισμό του Βούρκαρη σε κτήμα που ανήκει στον Χριστόδουλο Τυρίμου βρίσκονταν τα ερείπια της εκκλησίας της Άγιας όπως ήταν γνωστή. Και αυτή η μικρή εκκλησία καταστράφηκε από καιρό. Τα αθάνατα αυτά προσκυνήματα φέρουν στη μνήμη ολόκληρη την ιστορία του τόπου μας με την εκκλησία στο επίκεντρο της ζωής τους.

Τοπική αυτοδιοίκηση, κοινοτάρχης αζάες, Συμβούλιο Βελτιώσεως, Κοινοτικό Συμβούλιο-δραστηριότητες

Η 15ετία από το 1960 μέχρι το Καλοκαίρι της τουρκικής εισβολής του 1974 υπήρξε η χρυσή εποχή του Αγίου Αμβροσίου. Οι Μιχάλης Ανδρέου, Κύρος και Ανδρέας Χατζηκύρου που αποτελούσαν το Συμβούλιο Βελτιώσεως σε συνεργασία με τον κοινοτάρχη ανάπλασαν τον Άγιο Αμβρόσιο. Το γεωργικό μέχρι τότε χωριό μετατράπηκε σε μια σύγχρονη κοινότητα. Ασφαλτοστρώθηκαν όλοι οι δρόμοι μέσα στο χωριό, τοποθετήθηκε νερό στα σπίτια, ηλεκτροδοτήθηκε το χωριό, βελτιώθηκε μερικώς το οδικό δίκτυο προς τη Λευκωσία και προ πάντων ιδρύθηκε το Ελληνικό Γυμνάσιο Αγίου Αμβροσίου που διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στην ανάπτυξη της κοινότητας. 

Η προσφυγιά του 1974 μοίρασε τη ζωή μας στα δυο δηλαδή την περίοδο προ και μετά του μεγάλου κακού που μας έφεραν. Τον εκτοπισμένο Άγιο Αμβρόσιο υπηρέτησε ως κοινοτάρχης για 30 και πλέον χρόνια ο Ανδρέας Τρυπηνιώτης ο οποίος διαδέχθηκε τον αποβιώσαντα Μιχαήλ Πέσιογκε. Ούτε δρόμους για επιδιόρθωση είχαμε αυτή την περίοδο ούτε γεφύρια δυστυχώς να φτιάξουμε. Οι προσπάθειες όλη αυτή την περίοδο επικεντρώνονται να κρατηθεί ζωντανός ο ιστός της κοινότητας με την πίστη και την ελπίδα ότι θα  ανατραπούν τα τετελεσμένα της εισβολής και να επιστρέψουμε νοικοκύρηδες ξανά στα σπίτια που μας άρπαξαν με τη βία των όπλων.

Το 2012, με κοινή συναίνεση όλων των συγχωριανών, ανέλαβα ως νέος κοινοτάρχης του εκτοπισμένου Αγίου Αμβροσίου. Με τον Ανδρέα Προδρόμου ως αναπληρωτή κοινοτάρχη και τους Σάββα Δουκανάρη, Γεώργιο Ττοφή και Παντελή Παντελή μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου και σε συνεργασία με όλα τα οργανωμένα σύνολα της κοινότητας προβαίνουμε σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων για να κρατηθεί σε συνοχή ο Άγιος Αμβρόσιος με την πίστη και την ελπίδα ότι θα προβάλει σύντομα η μέρα της δικαίωσης και του γυρισμού.   

Σωματεία, εκδηλώσεις, πορείες, μνήμη κατεχομένων

Ο εκτοπισμένος κόσμος μας νοικοκύρηδες με σπίτι  και όνομα μέχρι χθες βρέθηκαν σκορπισμένοι στο πουθενά. Οι περισσότεροι άνθρωποι πίστευαν ότι θα ήταν μια προσωρινή κατάσταση και σύντομα θα διευθετείτο η λύση και ο καθένας θα επέστρεφε στο σπίτι και τη περιουσία του. Είναι και αυτός ένας λόγος που πολλοί παρέμειναν κάτω από άθλιες συνθήκες μέσα στα αντίσκηνα για μακρύ χρονικό διάστημα.

Οι κοινότητες πραγματικά εξαρθρώθηκαν και σχεδόν κανένας δεν ήξερε που κατέληξαν οι υπόλοιποι συγχωριανοί του. Έτσι άρχισαν σιγά-σιγά να δημιουργούνται τα σωματεία των κατεχόμενων κοινοτήτων στις ελεύθερες περιοχές. Πρωταρχικός σκοπός τους ήταν να καταγράψουν αρχικά τους συγχωριανούς να τους φέρουν σε επαφή. Στη συνέχεια να τους βοηθήσουν σε κάποιες περιπτώσεις, να προβαίνουν σε διαμαρτυρίες για τη συνεχιζόμενη κατοχή από την Τουρκία, να διοργανώνουν αντικατοχικές πορείες, να διεκδικούν την ανεύρεση και απελευθέρωση των αγνοουμένων, να διατηρούν τα έθιμα κάθε κοινότητας, να συντηρούν τη μνήμη των κατεχομένων μας  κ.α.

Το 1985 ιδρύθηκε το Σωματείο Ελεύθερος Άγιος Αμβρόσιος στη Λευκωσία. Με μια πλούσια δράση, ομαδική εργασία και καλό προγραμματισμό έγινε κατορθωτό να ανεγερθεί ιδιόκτητο οίκημα στην Αγλαντζιά. Οι κατά καιρούς πρόεδροι ήσαν οι Σάββας Μ. Θεοφάνους, Κυριάκος Πέσιογκες, Αντώνης Οικονόμου και τώρα ο Κυριάκος Χατζηφιλίππου. Τοπικές επιτροπές του σωματείου λειτουργούν στη Λευκωσία και στη Λεμεσό με πλούσια δράση.  Αμέσως μετά την ίδρυση του σωματείου στη Κύπρο δημιουργήθηκε αντίστοιχο στο Ηνωμένο Βασίλειο με προέδρους κατά σειρά τον Δημήτρη Σακκαλλή και τώρα τον Άγγελο Πέσιογκε. Μέλη οι συγχωριανοί που διαμένουν στο Λονδίνο και το Ηνωμένο Βασίλειο με ξεχωριστή δράση πάντοτε τον μ. Κυριάκο Χριστοδούλου ο οποίος ήταν και ιδρυτικό μέλος του LobbyforCyprus.

Στο μεταξύ με πρωτοβουλία του Σέργιου Πρωτοπαπά ανασυστάθηκε το Κέντρο Νεότητας Προμηθέας Αγίου Αμβροσίου που ανέστειλε τη λειτουργία του λόγω της τουρκικής εισβολής . Στα τελευταία χρόνια μια πολύ αξιόλογη δραστήρια ομάδα Αγιαμβροσιτών που διαμένουν στη Λεμεσό ίδρυσαν παράρτημα του σωματείου και αναπτύσσουν πλούσια εθνική και πολιτιστική δράση. Το 2009 με έδρα και πάλιν τη Λεμεσό  ιδρύθηκε ο Αθλητικός Πολιτιστικός Όμιλος Χρυσομηλιά που διαθέτει ανδρική και γυναικεία ομάδα ποδοσφαίρου και χορευτικό συγκρότημα με πάρα πολλές παρουσιάσεις ανά την ελεύθερη Κύπρο.  

Από τις εκδηλώσεις των σωματείων του Αγίου Αμβροσίου ξεχωρίζουν η γιορτή και χορός της χρυσομηλιάς και η θρησκευτική γιορτή του Αγίου Αμβροσίου.